Юрась Пацюпа
З іншага боку, нельга ўсё звесці да рамантычнай веры ў натхненне. Гіпертрафаваная вера ў тое, што натхненне “вынесе”, кампенсуе нястачу майстэрства, ведаў – таксама форма безадказнасці. Нікому не прыйдзе да галавы адмаўляць значэнне навукі для кампазітара, для мастака. А для паэта тэхніка верша лічыцца неабавязковай. Мала таго, тэхнічныя вершы могуць ставіцца яму нават у віну, маўляў, а як жа натхненне? І гэта мяне таксама непакоіць.
Стоячы перад чароўным вертагродам паэтычных формаў, перад гэтым садам разбежлівых сцежак, хочацца прайсці ўсе і адразу. Але гэтак таксама не выходзіць. Тут, напэўна, у кожнага па-рознаму… Бываюць часіны, калі пішацца так лёгка, як той казаў гульма, што дзіва бярэ, чаму ты марнаваў час і напісаў так мала. А потым настае часіна, калі зноў дзіва бярэ, як можна напісаць хоць радок? Не вымучыць, а менавіта напісаць. Напэўна, шмат хто зведваў пачуццё вычарпанасці пасля чарговага верша. Ну ўсё! Няўжо я яшчэ нешта здолею сказаць? І тут галоўнае не паддацца гэтаму страху, не вымучваць з сябе штодзённа па вершу, па радку.
Спакуса вымучыць верш, спакуса хутчэй панесці ў друк напісанае, не даць адляжацца, і спакуса апублікаваць неабавязковае, тое, што інтуіцыя падказвае не друкаваць, – вось тры спакусы, якія падпільноўваюць паэта праз усё жыццё.
* * *
Вершы, якія я хачу прапанаваць, узніклі на тле гэтых і іншых падобных разважанняў. Гэта, фігуральна кажучы, ахвяра на алтар сальерызму, спроба пісаць цяжка. Можа, гэта не тая высокая спроба, калі форма паглынаецца паэзіяй і пра тэхніку перастаеш думаць. Тут, прызнаюся, я шмат думаў і дбаў пра тэхніку. У адным з сваіх інтэрв’ю А. Сыс казаў, маўляў усе формы лухта, ёсць толькі чатыры радкі, з якімі мае справу паэт. Так, і нават не чатыры, а два радкі, як было ў старажытнай паэзіі, у народнай песні. З двух радкоў усё і пачалося. Але чатыры – ужо не два, а з іх можа быць і шэсць радкоў, і пяць, і дзесяць, і чатырнаццаць… Пра строфіку я дбаў здаўна, вынікам гэтага дбання былі “Юрлівыя санеты”. А пасля напісання рытмалагічнага трактата “Страла Зенона” стаў асабліва дбаць пра рытміку і метрыку. Ад тае пары ў мяне ўсе ўяўленні пра верш перавярнуліся. Скажам, я зразумеў, што г. зв. сілабічны верш можа ўжывацца ў беларускай паэзіі – галоўнае трымаць канстанту на патрэбным месцы. Што практычная метрыка не зводзіцца да пяці памераў – ямба, харэя, анапеста, амфібрахія і дактыля, а ёсць яшчэ пентоны, гептоны і іншае… Цяпер і мой трактат, якім я так ганарыўся, здаецца наіўнай пісанінай пасля таго, як я зразумеў тэхніку народнага верша… Але пра гэта іншым разам.
Ніжэй прапануюцца вершы напісаныя ў розныя гады з выкарыстаннем традыцыйных памераў з пэўнымі хітрасцямі і памераў крыху экзатычных для нашага кантэксту. Санет “Заўсёды восень у тутэйшым краі…” стылізаваны пад мову XIX ст. і напісаны польска-беларускім адзінаццаціскладовікам – сілабічным вершам, які практыкавалі нашы паэты яшчэ на пачатку XX ст. Толькі не трэба забывацца, чытаючы, што тут пасля пятага складу – цэзура. Даўно я марыў адначасна апрабаваць дзесяціскладовік 5+5 польскага ўзору і 4+6 сербскага ўзору (дзесяцерац) – і вось, такая нагода здарылася: адзін памер ужыты ў вершы “Недзе далёка за сінім светам…”, а другі – у вершы “Там, дзе клёны чоламі спляліся…” Неяк сам сабою пачаў пісацца тэкст “Твае валасы”, а калі выявілася, што яго рытміка складваецца ў пяціскладовую стапу – пентон першы, я пастараўся датрымаць такі інтэрвал да канца. Замалёўка “Лашчаная матылькамі…” сведама стваралася як гептон – шасціскладовая стапа. У прынцыпе, гептон – гэта той самы “харэй”, але такі, у якім прапушчаны другі, амаль абавязковы, ікт і наадварот, праз увесь тэкст захаваны першы – неабавязковы – ікт. Алмаз, як вядома, – той самы графіт, змадыфікаваны пад моцным ціскам. І гептон сам не можа ўзнікнуць інакш, як пад ціскам нашай волі. Таму я часам называю гептон “алмазным харэем”.
Харэй – памер, з якога арганічна выраслі ўсе астатнія метры, таму з ім можна рабіць розныя эксперыменты. Шасцістопны сіметрычны цэзураваны харэй (ён жа сілабічны памер 6+6) і шасцістопны асіметрычны нецэзураваны гучаць як два розныя памеры. І гэта, у значнай меры, так і ёсць. Першым, харэем з мноствам рытмавых інверсіяў укладзены верш “Пакладзі шчасліва рукі мне на плечы…”, а другім – “А ў яе у кожным воку па лязу…”, а каб падкрэсліць сіметрыю і асіметрыю рытму, для кожнага ўжытая, адпаведна, пяціскладовая страфа: АбАбА і аБааБ. А якім харэем напісаная думка (думка – гэта народнае найменне балады) “Зніклая чыгунка” казаць не буду, бо трэба доўга тлумачыць – хай чытач сам разгадае. Замыкаю гэтую падборку, каб было весялей, яшчэ трыма тэкстамі ўкладзенымі ўжо звычайнымі ямбамі, у выглядзе рытурнэля і рандэля і проста – вольным ямбам. Радок Слiбiць расой дзядовы сад – аплікацыя з слоўніка В. Ластоўскага.
Каб не выглядаць безнадзейным сальерыстам, падкрэслю: усе гэтыя тэксты ўзніклі ў розныя часы і з рознай нагоды. Проста, сёння мне захацелася пазбіраць іх разам, у адну падборку і азірнуцца на пройдзенае. Скажу шчыра, што ў прынцыпе, лічу благім тонам, калі публікацыя нагадвае ілюстрацыю да паэтычнага слоўніка, таму ў самых вершах трэба старацца як мага менш пазначаць форму, асабліва памеры вершаў. Я гэтага і не рабіў. Апрача таго, у мяне ёсць апраўданне: эксперыменты М. Багдановіча, А. Вастокава, В. Брусава. А што да майстэрства, пра якое ішла гаворка на пачатку, то з цягам часу я прыйшоў да высновы, што ніякага майстэрства няма. Можна і трэба ведаць паняткі артаметрыі, але гэта не вядзе да майстэрства, гэта толькі база для яго. А ўсё майстэрства зводзіцца да ведання мовы. Наколькі ведаеш мову – настолькі ты майстра. Тады ты з моваю можаш рабіць усё, што захочаш, прытым не дэфармуючы яе, не разбураючы традыцыйных асноў, бо разбураць таксама лёгка, для гэтага не трэба майстэрства.
Думка
Азёры – Гродна – Парэчча
Гасне дзень, збіўся цень
у траве заспанай.
Па вадзе ноч ідзе,
сцелючы туманы.
Там сляпыя слупы
ў возеры чарнеюць,
на слупох мох залёг,
рэйкі не бялеюць.
Далей тор, што прастор
рассякае гулка.
Спіць барак, гэта знак
быў вакзал з чыгункай.
Уначы птах крычыць,
глянь! нібы світае.
Без атос уразнос
цягнік пралятае.
Вось цягнік борзда знік,
не пакінуў дыму.
Даўшы свіст, машыніст
дзвярамі ня грымнуў.
Плыў з акон гоман-звон,
быццам бы з магілы,
тлум паноў, бляск абноў,
смех паненак мілы.
Tête-à-tête сеў паэт
сам Іван Піліпаў
тых пуцін важны чын,
ды мундзір нязвыклы...
Тутака цягніка
як і не бывала.
Толькі жвір, нібы ў вір
дарога запала.
Духата: тах-тах-тах!
нясецца з-за гаю.
Процьмай воч глядзіць ноч
і ціха ўздыхае.
4 чэрвеня 2002 г.
Заўсёды восень у тутэйшым краі:
дрэвы ўжо з лета з хвораю лістотай,
цяжкім паветрам дыхае балота,
а гусей ста́да зямельку жагнае.
Там над кладамі павуцінне тае,
хоча аплесці майго сонца злота,
ціхае сэрца даймае згрызота,
бо хмаркай стала ядыная, тая.
Моўчкі падыдзе за туманам сінім,
слязіма ўніжа палынова вецце
гэтую па́мжу, схамянуся, скіну...
А яна з неба праліецца ўрэшце,
душу абойме, і пачую: мецяць
кроплі, як быццам цвікі ў дамавіну.
Там па-за цёмна-бэзавымі раўнінамі
мора тваіх рассыпаных валасоў,
ноч аклікае крыкамі лебядзінымі
сны мае, растрывожавае ізноў.
Сняцца мне зацалованыя, каханыя,
дух мой яны займаюць, нібы віры,
з кветкамі пераплеценыя, ўздыханнямі
ціхімі перапоўненыя: бяры!
Золата найцямнейшае і цякучае,
спелае, вельмі цяжкае, як іртуць,
кроплі яго пад месяцам сінім мучаюць
смагаю, толькі ў губы мне не цякуць.
Лашчаная матылькамі,
цёплымі, як пацалункі,
хуталася ты ў туманы
раніцаю сіне-золкай.
Лотаценню, малачаем
сыпаліся промні сонца
водбліскамі незвычайнымі
плавіліся ў вуснах сонных.
Краскі дарагой усмешкі
вабілі чмялёў і пчолаў.
Блыталіся нашы сцежкі,
водарам кружылі голаў.
Дзе яны ўсе адляцелі
з восеннымі туманамі?
Звоніць у гародзе зелле
макаўкамі, як збанамі.
Пакладзі шчасліва рукі мне на плечы,
так, як ты умееш, моцна абдымі,
тады твае вусны маю скруху ўлечаць,
бо не размінуся з тваімі вачмі,
бо ўжо зачакаўся гэтае сустрэчы.
Так будзе давеку – сонца ў небе стала,
глянь, маленькай кропляй зрабіўся Сусвет.
Не, іншых мужчынаў ты не цалавала,
бо на тваіх вуснах няма іх прымет,
бо тых пацалункаў мне й самому мала.
У цябе на шчочках сонца і пушынкі,
толькі я ды вецер знаем гэты пах,
зелянкавы, грэшны, з лёгкаю кіслінкай,
бо сама ты зелле з віном у руках,
бо сама ты вецер, страчаны ў галінках.
Крык зламаю ў горле – вецер, ну дык вецер!
Пайду ўсіх красуняў стрэчных цалаваць,
але марна долу аблятае вецце,
бо ўжо не здалеюць па табе суняць
смагу векавую ўсе жанкі на свеце.
А ў яе у кожным воку па лязу,
і у кожным скача дзіўны чалавечак,
а яшчэ́ знойдзеш гарачую слязу,
ды глядзі ж ты, не паранься аб красу
і, глядзі, не затушы вясёлых свечак.
Бо ў мяне ляжыць за пазухаю нож,
а у сэрцы шмат пяшчоты ёсць і веры.
Толькі крыўдзіць паспрабуй яе! Ну што ж…
за душу тваю ніхто не дасць і грош,
як расплачацца сястра мая пантэра.
У сястры маёй такі чысцюткі смех,
што паблякла і цану згубіла срэбра,
з ёю святасцю заззяе кожны грэх,
памята́й, каб ад агню яе не збег,
бо штылет мой тады мецімеш пад рэбры.
Як туман наранку спáдзе на ваду
і як дума ўночы ляжа ёй на сэрца,
я пайду перамагу яе бяду
і тады на дно вачэй яе ўпаду,
каб хоць гэтак паяднацца з ёй па смерці.
Там, дзе клёны чоламі спляліся,
там, дзе неба цвіце галубамі,
другі месяц ападае лісце –
яно помніць: нашае між намі!
Пацалункі долу абляцелі,
быццам лісце, ты іх не шкадуеш,
ты прасціну новую пасцелеш
і наўлечку зменіш на падушцы.
А каханне пчалой у бурштыне
ў нашу восень западзе навекі.
Ты мне снішся з думаю аб сыне,
ты мятлушкай б’ешся аб павекі.
Мне не спіцца, іду ў ноч пад клёны,
як ружанец, ніжу успаміны.
Лістапад мой, грахом блаславёны,
дажджы ў вочы сёначы абрыне.
Я ўсе клёны марамі аздоблю,
сёння голуб збудзіць цябе рана,
сёння можна абраць сабе долю –
снег кладзецца на восені раны.
Недзе далёка за сінім светам
суняло неба залеву злую,
там што ні краска – дажджом апета,
душа твая́ там – маю цалуе.
Мускулы хваляў і тваё цела
разбілі сонца, як тое спала.
Твая душа́ так маю хацела,
што неба з неба залевай спала.
У гэтым краі хіліўся бераг,
калі ішла ты з вады насустрач,
і ўсе глядзелі, калі ты бегла –
зоры і краскі, азёраў люстра.
Там па-за светам нас не забылі
пругкія хвалі, ільдом адзеты,
што нават следу твайго не змылі,
прастора рэхам гукае: «Дзе ты?»
Вядзе дарога нас кругавая
на той жа бераг, да тых жа хваляў,
дзе ўсе рамонкі цвердзяць «кахаю»,
чмялі і пчолы каханне хваляць.
Якая сіла мяне вадзіла,
якія хвалі мяне трымалі,
што цяпер стаўшы выгукну мілай:
«Любі, забі, а я ўсё прымаю!»
Экспромт
Нясцерпна пахне бэз.
Я тут даўно нікога не чакаю,
мінаюць дні, мінаюць без
цябе, святло у цемру адлятае.
Пазбыўшыся упадкаў я адным жыву:
табой адною.
А воблакі плывуць
той самай пуціною.
Душу з нябёсамі ня зліць,
сябе ня ўнікнуць,
яна туды, далей за смерць глядзіць,
дзе ніцма
кладзецца снег
і пахне бэз над светам,
і свет мне цвердзіць “не”,
а я ў адказ вяртаю ласку быць паэтам,
вяртаю ўсё. Сняжынак бег,
аб шчасці не малю –
цябе (Мінаюць дні...), адно цябе (як пахне бэз!), цябе
люблю.
Катул,
ты рогі нёс свае ад Лесбіі, як німб,
і вось накрыў мяне сумнеўнай славы гул.
Віён,
з законам на нажах, ты сораму ня знаў,
і я Лісу люблю, нашто мне добры тон?
Баркоў,
што дзіўны лад шукаў у гомане карчмы,
пазыч для свету мне з дзясятак добрых слоў!
Рэмбо,
зламаны смык, ты сам – на мелі карабель,
не трэба выбіраць, шаптаць: “Або – або...”
Слiбiць расой дзядовы сад,
па жоўтай шафе сонца скача
i ловiць пыл рукой кацячай.
Скiдаю сон, а мой пагляд
праз луг, дарогу, вульляў рад
бяжыць, дзе ў безданi гарачай
слiбiць расой дзядовы сад,
па жоўтай шафе сонца скача.
Дарогi ўсе вядуць назад,
туды, дзе дождж над крушняй плача,
дзе шашаль часу ўсё з’iначыў,
але адчынiць сэрца спрат –
слiбiць расой дзядовы сад.